در حالی كه تمامی تفاسیر از روابط امریكا و پاكستان دشوارترین و تیره ترین دوره روابط بین اسلام آباد و واشنگتن را به تصویر می كشیدند بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو و استفاده دوباره نیروهای خارجی از خاك پاكستان سبب شد در عالم خارج یك امر واقع بر خلاف تفاسیر و تحلیل ها روی دهد. به همین دلیل 'كنفرانس دفاعی پاكستان' متشكل از احزاب سیاسی و مذهبی این كشور، در اجتماعی گسترده و در اعتراض به بازگشایی مسیر ناتو به سمت اسلام‌آباد حركت خود را آغاز كرده است. اولین اجتماع كنفرانس دفاعی پاكستان در شهرستان 'گوجرانواله' از توابع ایالت پنجاب صورت گرفت.

جنس روابط پاكستان و امریكا از زمان حمله امریكا به افغانستان پس از حملات 11 سپتامبر 'نوسانی' بوده است. یعنی در یك زمان امریكایی ها پاكستان را متحد خود در جنگ افغانستان اعلام كردند اما با گذشت زمان حمله به این كشور را راهكار پیروزی خود در افغانستان قرار دارند. در دوره جورج بوش جمهوری خواه اسلام آباد برای كاخ سفید یك متحد استراتژیك محسوب می شد اما با روی كار آمدن باراك اوباما از سال 2008 پاكستان در مركز حملات لفظی امریكایی ها قرار گرفت. در این دوره اعلام نیازهای مشترك امریكا و پاكستان در كنار منافع مشترك این دو كشور در افغانستان جای خود را به اتهام زنی و حملات هواپیماهای بدون سرنشین امریكایی به مناطق قبایلی پاكستان داده است.

** بازخوانی یك رویداد

---------------------------

با اعلام برخی اتهامات از سوی امریكا علیه پاكستان و یا اقداماتی كه از سوی امریكا استقلال این كشور را زیر سئوال می برد تنش در روابط دو كشور آغاز شد. با وجود اهمیت استراتژیك متقابل امریكا و پاكستان، همواره امریكایی ها اسلام آباد را به همكاری و تقویت تروریست ها متهم می كنند و در مقابل كار پاكستانی ها رفع اتهام است. یعنی در این رابطه دو لایه تضاد و همكاری وجود دارد. در گزارش محرمانه‌ ناتو كه در بهمن 1390 (ژانویه ) و همزمان با ورود حنا ربانی به افغانستان منتشر شد، ادعا شده كه سرویس اطلاعاتی پاكستان (آی اس آی) رابطه تنگاتنگی با طالبان افغان داشته و از محل اختفای رهبران ارشد طالبان مطلع است. با كشته شدن اسامه بن لادن در می 2011 در 'ابیت آباد' پاكستان توسط نیروهای ویژه امریكا، واشنگتن مهر تاییدی بر اتهامات خود زد و پاكستان نیز این اقدام را تجاوز به خاك خود اعلام نمود. پس از كشته شدن بن لادن، از اردیبهشت 1390 (می ماه 2011 ) تا 14 تیر (4 جولای) كه مسیر تداركاتی ناتو در پاكستان بازگشایی شد، كشته شدن دو پاكستانی توسط 'ریموند دیویس' تبعه امریكایی، اتهامات پیاپی امریكا و حملات مكرر هواپیماهای امریكایی به مناطق شمالی پاكستان كه یكی از این حملات در 14 آذر ( 5نوامبر) منجر به كشته شدن 26 سرباز و زخمی شدن 13 سرباز دیگر پاكستانی در پست های مرزی شد، روابط بین دو كشور را در حالت تعلیق قرار داد. تا جایی كه پاكستان در 'كنفرانس بن دوم' به نشانه اعتراض شركت نكرد و به 'مارك گراسمن' نماینده ویژه اوباما در امور افغانستان و پاكستان در بهمن ماه (ژانویه) اجازه ورود به پاكستان نداد. همچنین مسیر تداركاتی ناتو به افغانستان را از آذر ماه (نوامبر) بست. این اقدام هزینه های بسیاری را به نیروهای ناتو تحمیل كرد.

** ابعاد مردمی تظاهرات در پاكستان

---------------------------------------

رهبران سیاسی و مذهبی پاكستان در تظاهراتی گسترده علیه بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو ضمن محكوم كردن این اقدام دولت اعلام كردند كه تا تحقق خواسته‌هایشان یعنی خروج آمریكا از پاكستان به اعتراضات خود ادامه می‌دهند. 'مولانا سمیع‌الحق' رهبر كنفرانس دفاعی پاكستان طی سخنرانی در این اجتماع عظیم گفت: این اجتماع ابتدای مبارزات ماست و قصد داریم آمریكا علاوه بر افغانستان از پاكستان نیز خارج شود.

مردم در تظاهرات های خود به سمت اسلام آباد موجی میلیونی تشكیل داده اند و به نظر می رسد كه بر عزم خود استوارند. آنها می خواهند دولت را از تصمیم خود مبنی بر بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو منصرف كنند. یكی از ویژگی های بارز مردم شبه قاره و خصوصا پاكستانی ها حس شدید میهن پرستی است. این احساس را می توان در جلسات بین المللی و یا اظهارات نمایندگان این كشورها به وضوح مشاهده كرد. در این حركت مردم پاكستان 'التحریر' را به عنوان الگوی مقاومت خود ذكر كرده اند. اكنون التحریر مصر به عنوان الگویی جدید برای پیروزی های مردمی در كشورهای مختلف تبدیل شده است. اما باید بین خواسته های مردم مصر كه در میدان التحریر تحقق می یابد و خواسته های مردم پاكستان كه التحریر را الگوی خود اعلام كرده اند تفكیك و تمایز قائل شد. آنچه مصری ها در میدان التحریر به دنبال آن بودند اقدام علیه نظام، تغییرات بنیانی و 'مبارزه بر نظام' به معنای ایجاد تغییرات اساسی در اصول اساسی كشور بود اما مردم پاكستان با اصل نظام حاكم مخالف نیستند بلكه آنها به دنبال 'مبارزه در نظام' به معنای مخالفت با برخی از تصمیمات و در عین حال پذیرش چارچوب های نظام هستند.

نكته دیگری كه از اقدامات و تظاهرات مردم پاكستان می توان استنباط كرد آن است كه در اقدام علیه امریكا اراده مردمی عمیق تر از اراده دولت است. به عبارتی دولت در تضاد با یك واحد سیاسی خارجی می تواند تا اندازه ای تحمل برخی از فشارها را داشته باشد در حالی كه این فشار ممكن است برای مردم ملموس نباشد به همین دلیل مردم در ادامه تخاصم با یك واحد خارجی اراده قوی تری دارند. دولت پاكستان پس از گذشت حدود هفت ماه از قطع مسیر تداركاتی ناتو به این نتیجه رسید كه بهتر است همانند گذشته با امریكا وارد بازی شود. نكته دیگری كه در ادامه اراده مردمی می توان به آن اشاره كرد آن است كه نفرت مردم پاكستان از سیاست های امریكا عمیق و ریشه دار است. بر اساس نتایج نظرسنجی كه توسط موسسه 'پیو' مستقر در واشنگتن منتشر شده است، از هر چهار پاكستانی، سه نفر امریكا را كشور دشمن تلقی می‌كنند. بنابر نتایج این نظرسنجی، موج نفرت مردم پاكستان نسبت به امریكا از 69 درصد در سال گذشته میلادی به 74 درصد در سال 2012 میلادی افزایش یافته است. می توان گفت كه اراده مردمی و اراده دولت در این موضوع در تقابل با یكدیگر قرار گرفته است. دو روز پیش مردم شهر 'كویته' در تظاهراتی گسترده، بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو را محكوم كرده و تصویر 'اوباما' و پرچم آمریكا را به آتش كشیدند.

نكته دیگر آنست كه خشم مردم از تصمیم دولت پاكستان در بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو نه تنها به مردم عادی ختم نمی شود بلكه نوع دیگری از اعتراضات وجود دارد كه كم شدت نیست. گروههای دیگری از مخالفان همانند 'تحریك طالبان' وجود دارند كه نمی توان آنها را در بین مردم عادی طبقه بندی كرد. همچنین از آنجایی كه این افراد اعتراض در چارچوب های قانونی را منتج به هدف مطلوب نمی دانند تلاش خود را از كانال های دیگری پیگیری می كنند. در بین این گروهها نفرت از امریكا بیش از مردم عادی پاكستان قابل مشاهده است. اقدام این گروهها را می توان در حمله افراد مسلح به یك پایگاه ارتش پاكستان در نزدیكی پایتخت این كشور مشاهده كرد. خطر حمله افراد مسلح به ارتش پاكستان در مناطق قبایلی همواره وجود دارد اما حمله به پایگاه ارتش در نزدیكی پایتخت این كشور امری نادر بوده است.

گروه دیگری كه از تصمیم دولت پاكستان در بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو رضایت ندارد گروههای افراط پاكستان و افغانستان هستند. از نظر این گروهها امریكایی ها با استفاده از مسیری كه از شمال افغانستان یعنی از طریق آسیای مركزی عبور می كند ابتكار كمتری را در افغانستان خواهند داشت و همچنین هزینه بیشتری پرداخت خواهند كرد. با توجه به ضعفی كه بر اثر ركود اقتصادی در غرب بر اقتصاد امریكا عارض شده است اقدام پاكستان در مسدود كردن مسیر تداركاتی ناتو می توانست به كام گروههای افراط تمام شود. اما اكنون با اتخاذ این تصمیم از سوی پاكستان، گروههای افراط در شرایط تقریبا برابری با امریكایی ها و نیروهای ناتو قرار می گیرند. بی تردید از این پس همانند گذشته دستور كار قدیمی برای نیروهای افراط تجویز خواهد شد و آن حمله به شاهرگ تداركاتی ناتو یعنی محموله هایی است كه از پاكستان وارد افغانستان می شود. مناطق قبایلی با توجه به محیط بسیار خشن و كوهستانی خود امكان انجام این اقدام را فراهم كرده است. در گذشته نیز بارها محموله های سوختی و یا تسلیحاتی ناتو توسط گروههای افراط به آتش كشیده می شد.

نكته دیگر در بعد مردمی تظاهرات ضد امریكایی در پاكستان را باید در وضعیت شیعیان این كشور جست. این گروه بتازگی وارد عرصه سیاست شده و به صراحت حضور خود را در این عرصه اعلام كرده است. اهمیت این گروه در تحلیل اقدامات ضد امریكایی در پاكستان آن است كه معمولا احساس ضد امریكایی در بین شیعیان بیش از اهل سنت است. دلیل این امر را باید در اقدامات خصمانه تر امریكا علیه شیعیان جست. پس از انقلاب اسلامی رویكر ضد شیعی امریكایی ها در ابعاد مختلف ظاهر شد و این امر سبب شد شیعیان در اقدامی واكنشی به امریكایی ها پاسخ دهند. بر اساس قالب های گفتمانی هر رویكرد تعریفی از خود ارائه می كند كه بخشی از آن توسط رقبای آن رویكرد شكل می گیرد. بی تردید ابعاد انقلابی و ظلم ستیزانه شیعیان پاكستان به عنوان یكی از محرك های اصلی نقش قابل توجهی ایفا خواهد كرد. البته در این موضوع به دلیل درصد كم شیعیان در پاكستان هدایت این حركت بیشتر بر عهده گروههای اهل سنت خواهد بود.

** رویكرد امریكا و نخست وزیر جدید پاكستان

-----------------------------------------------------

در بحث بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو رویكرد امریكا و نخست وزیر جدید پاكستان قابل توجه است. امریكایی ها برای تحقق هدف خود یعنی بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو تلاش های بسیاری انجام دادند. لذا اكنون این اقدام پاكستان علاوه بر آنكه می تواند نتیجه دیپلماسی هفت ماهه امریكا در قبال پاكستان باشد از طرف امریكایی ها به عنوان سیگنال یا نشانه مطلوب تفسیر خواهد شد. اقدام پاكستان نه تنها می تواند سیگنال یا نشانه مطلوب باشد بلكه می تواند نتایج مطلوب تری هم داشته باشد و آن كاهش هزینه های ناتو و امریكا در انتقال تجهیرات و تداركات به افغانستان است.

وزیر خارجه امریكا به عنوان نماینده كاخ سفید در حاشیه كنفرانس بین المللی توكیو در ژاپن نشست سه جانبه ای را با 'حنا ربانی' و 'زلمی رسول' وزرای خارجه پاكستان و افغانستان برگزار كرد. در این نشست هدف اصلی امریكایی ها تاكید بر نقش پاكستان بود. 'رایان كراكر' سفیر آمریكا در افغانستان اعلام كرد محور اصلی مذاكرات در این نشست درباره رابطه بین این سه كشور، مبارزه با تروریسم و توسعه اقتصادی منطقه بوده است. به گفته وی، تاكید بر محوریت نقش پاكستان در ایجاد صلح در افغانستان و با رهبری خود افغان‌ها نیز از دیگر موضوعات مهم مطرح شده در این جلسه بود.

این تظاهرات و واكنش های مردمی در حالی صورت می گیرد كه 'راجه پرویز اشرف' نخست وزیر پاكستان بتازگی وارد كاخ نخست وزیری این كشور شده است. تصمیم بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو در دوران پرویز اشرف اعمال شد لذا به همین دلیل نخست وزیر نوپای پاكستان باید خود را برای انتقادات بسیار شدید آماده كند. گیلانی، با عدم ارسال نامه به مقامات سوئیسی برای پیگیری پرونده فساد مالی و پولشویی 'آصف علی زرداری' رییس جمهوری پاكستان، وفاداری خود را نسبت به وی نشان داد و همین امر موجب حذفش از سمت نخست وزیری و همچنین عضویت در مجلس ملی پاكستان شد. تاكنون تحلیل گران معتقد بودند كه تصمیم پرویز اشرف در مورد پیگیری پرونده فساد مالی زرداری می تواند در تثبیت یا تغییر جایگاه وی موثر باشد اما به نظر می رسد كه تصمیم به بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو می تواند آزمون دیگری برای اشرف باشد. تصمیمی كه مردم پاكستان نتیجه این آزمون را تعیین خواهند كرد. این در حالی است كه سید یوسف رضا گیلانی نخست وزیر سابق پاكستان هیچ گاه با این دسته از اعتراضات همه گیر مواجه نشد.

تحقیق**م.پ**1358